آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی دکتر رضا برنجکار

در جزوه دکتر رضا برنجکار علم فرق و مذاهب را اینگونه توصیف می کند که  یکی ا‌‌ز دانش هاي دیرین و دیرپاي اسـلامی است که از همان سده هاي نخستین اسـلامی پا گرفته و همچنان مورد توجه اندیشـمندان اسلامی است .

یکی از عوامل پویایی و پایندگی این علم، پیوند نزدیک آن با حیات دینی و فرهنگی جامعه اسـلامی است .

هرچنـد آثار بر جاي نشان می دهـدکه همواره نوعی تعصب و روحیه تقابل بر این علم سایه انـداخته و داوري هاي نادرست گاه چهره اي کاملا غیر واقعی از جریان هاي فکري مخالف به نمایش گذاشـته است ، اما با این همه ، هیچ مورخ و پژوهنده تاریخ تفکر اسلامی از این علم بی نیاز نیست کامل ترین تعریف براي یک علم، تعریفی است که ویژگی هاي مختلف علم را دربرداشـته باشد.

به دیگر سخن، تعریف جامع، تعریفی است که هم به موضوع علم اشاره کند و هم از روش ها و غایت آن یاد کند. بر این اساس ، میتوان گفت : علم فرق و مذاهب اسـلامی، علمی است که به شیوه توصیفی و تاریخی درباره مذاهب اسلامی بحث میکند. تعریف علم و ویژگی هاي آن کامل ترین تعریف براي یک علم، تعریفی است که ویژگی هاي مختلف علم را دربرداشـته باشد.

رابطه علم کلام باعلم فرق ومذاهب اسلامی مسئله علل پیـدایش مـذاهب از مباحث مهم علم مـذاهب و فرقاست . در بحث از هر فرقه ابتـدا چگونگی پیدایش آن مطرح میشود . دقت در این مبـاحث میتوانـد در یـافتن علـل کلی پیـدایش فرق اسـلامی مفیـد باشـد. اگر اختلاف برسـر معارف اعتقادي دین وجود نمی داشت ، فرق و مـذاهب اعتقادي نیز پدیـد نمی آمدنـد.

همـان گونه که گـذشت ، علم مـذاهب بـا روش تـاریخی و نقلی به معرفی و توصـیف مکاتب مختلف کلامی می پردازد و تاریـخ پیـدایش هر مـذهب و نیز آرا و عقایـد آن را بررسی می کند.

جبریه و جهمیه جبر در اصـطلاح علم فرق و مـذاهب ، به معناي نفی فعل اختیاري از انسان و انتساب همه افعال به خداست. شهرسـتانی ضـمن بیان این مطلب ، جبریه – یعنی طرفداران عقیده جبر- را داراي اصـنافی می داند که از آن جمله جبریه خالصه وجبریه متوسطه هسـتند. نخسین فرقه ها همان گونه که دیدیم بر اثر سه اختلاف مهم و اساسـی، امت اسـلام به فرقه هاي شـیعه و سـنی از یکسو ،خوارج و مرجئه و معتزله از سوي دیگر و نیز جبریه و قـدریه تقسـیم شـد. از آنجا که فرقه هاي شـیعه و اهل سـنت جـداگانه بحث خواهـدشـد و معتزله از فرقه هاي اهل سنت به شمار می آید.